Hafan

Addysg

Cegin Filwr

Anglesey Trading Company

Cyfweliadau

Brynddu a’r Dyddiaduron  

Yr Eglwys

John Elias

Ffair Mechell

Maes Mawr

Coeden

Melinau

Yr Oriel

Syr Owen Thomas

Y Feddanen

a’r Wygyr

William Jones,

Mathemategydd

Fortunatus Wright,

Herwlongwr

Jos Y  Crown

Cofeb Llanfechell

 Capeli Llanfechell

Ol cnydau yng Ngharrog

Yr Hen Lan

Enwau Lleoedd

Robert Williams, Blaenor

Swyddfa’r Post

Gweirydd ap Rhys

Demograffeg Llanfechell 1851 a 1901

Mynwent Llanfechell

William Bulkeley a thlodion Llanfechell

Cyflwyniad i'r Prosiect

yn ôl i Enwau Lleoedd

Cefndir:  Prosiect gan Ferched y Wawr yn genedlaethol

Nod: Casglu enwau lleoedd yn yr ardal – sef Llanfechell a Mynydd Mechell

Amcanion:

·        Rhoi darlun o’r ardal yn y gorffennol a’r presennol, i’w gadw ar gyfer y dyfodol.

·        Dangos pwysigrwydd cyfrannu tuag at sicrhau datblygiad a pharhad yr iaith                     Gymraeg yn yr unfed ganrif ar hugain

Cyflawni’r prosiect:

·        Casglu enwau anheddau a busnesau yn yr ardal

·        Edrych ar fapiau hanesyddol a chyfredol, yn cynnwys ymweld â’r Archifdy

·        Casglu tystiolaeth ar lafar

·        Tynnu a chasglu ffotograffau

·        Defnyddio celf fel tystiolaeth e.e. paentiadau a gwaith llaw

·        Casglu gwybodaeth oddi ar wefan Cymdeithas Hanes Mechell

·        Cywain gwybodaeth o lyfrau a chyhoeddiadau eraill

·        Aelodau yn gweithio’n unigol ac yn cyd-gyfarfod i grynhoi

·        Anfon y gwaith i Brif Swyddfa Merched y Wawr yn Aberystwyth

·        Rhoi cyflwyniad i Gymdeithas Hanes Mechell, a throsglwyddo’r deunydd yn                  ddwyieithog i’w roi ar y wefan,

·        Sicrhau bod athrawon a disgyblion Ysgol Gymuned Llanfechell yn cael                          defnyddio’r gwaith wrth iddynt astudio’r ardal leol

Llanfechell a Mynydd Mechell

                    Map o’r pentref o Frasluniau Lewis Morris, casgliad Y Parch.Dr.D.W.Wiliam

Pentref hynafol ar Ynys Môn yw Llanfechell, a dyfodd o amgylch eglwys o’r ddeunawfed ganrif a rhyd (sydd bellach yn bont) ar draws yr afon Meddanen. Mae yma nifer o feini hirion, dros 4000 o flynyddoedd oed. Ar un adeg rhannwyd y plwyf yn ddau – Llanfechell Caerdegog a Llanfechell Llawr y Llan

Ymysg cyn breswylwyr enwog Llanfechell mae William Bwcle o’r Brynddu, a gofnododd fanylion torieithog o fywyd yr ardal yn ystod blynyddoedd cynnar y 18fed ganrif yn ei ddyddiaduron helaeth; John Elias, y pregethwr Methodistaidd adnabyddus o ddechrau’r 19eg ganrif; a’r Cadfridog Syr Owen Thomas AS, milwr ac amaethwr o ddechrau’r  20fed ganrif.  Ar fur yr Ysgol Gymuned mae plac yn ein hatgoffa fod William Jones, y Mathemategydd fyd enwog, wedi derbyn rhan o’i addysg yn yr ardal.

Rhan o sgwâr y Llanfechell heddiw

 Map allan o bamffled ‘Teithiau Cerdded o Gwmpas Llanfechell’,     Menter Mechell 2010

cliciwch ar y map i'w weld yn fwy

I’r Gorllewin, ceir Mynydd Mechell, gyda thyddynnod a bythynnod wedi eu datblygu ar dir creigiog a llwm.  Mae tystiolaeth fod nifer o chwareli bychan wedi bod yma, gyda’r graig yn cael ei defnyddio i adeiladu’r tai,  y cloddiau a’r llwybrau. Dros y canrifoedd, bu cymdeithas glòs a gweithgar yn ‘Y Mynydd’.  

cliciwch ar y map i'w weld yn fwy

Rhan o Fynydd Mechell ar fap 1900, yn Archifdy Ynys Môn

***********************************************

Casgliadau o enwau

Yn y rhan yma ceir enwau ffermydd, tyddynnod, bythynnod,  tai  ac adeiladau eraill yn yr ardal ddoe a heddiw, wedi eu dosbarthu yn ddaearyddol. Bydd mapiau a lluniau yn gynwysedig yn ogystal ag ambell eglurhad.

O Benbodeistedd tuag at Cae Mawr a’r A5025

***********************************************

O Delfryn tuag at Dregele

***********************************************

O Benbodeistedd i’r Sgwâr

***********************************************

Y Sgwâr a Lôn Brynddu

***********************************************

O Fryn Clyni tuag at Dai Hen

***********************************************

O Fryn Clyni tuag at Garreglefn

***********************************************

O Garreg Daran tuag at Penygroes a’r A5025

***********************************************

Ffordd y Mynydd i gyfeiriad Mynydd Mechell

***********************************************

Mynydd Mechell

***********************************************

O Benygroes tuag at Dregele

Dyma enwau rhai llefydd sydd oddi allan i’r pentref, ond sydd yn dal yn Ward Mechell. Mae nifer ohonynt yn wag erbyn hyn.

O ddogfen Stad y Brynddu 1875

cliciwch ar y ddogfen i'w weld yn fwy

********

Atgofion llafar rhai o’r  trigolion hŷn am fyd busnes yn Llanfechell

Llythyrdy

Ar un adeg, Mr Davies, oedd yn athro yn yr ysgol gynradd, oedd yn rhedeg y Llythyrdy a siop.  

Yna daeth Bob Edwards ( teulu Hugh Edwards Monfa ac Owen Edwards y gof)  i redeg y siop.  Byddai’n mynd o gwmpas y wlad yn gwerthu nwyddau.  Roedd gwraig Bob Edwards yn perthyn i deulu Tal y Bont.

Wedi hynny daeth Now Evans, ac yna Mr a Mrs Edwards ( Rhieni Jean Owen, Angorfa) o ardal Blaenau Ffestiniog yma.

Dilynwyd  Mrs Grace Griffiths, merch Newry, gan Mrs Megan Roberts  ac erbyn hyn mae Mrs Angela Wright yn cadw’r siop.

Siop y Crydd

Roedd Edwin Jones y Crydd, mab Benja Jones., yn byw ym Mhenlan ( 2 dŷ erbyn hyn - Penlan a Phenygroes).  Cadwai siop esgidiau wrth le mae Anwylfa heddiw.  Gwerthai esgidiau o bob math, ond roedd y siop yn enwog yn yr ardal am ‘Sgidia’ Benja Jones ( esgidiau hoelion mawr) .

Gweithiodd Mr W. Roberts, Rhosyn Mynydd yno fel crydd.  Wedi gadael yr ysgol, bu Mrs Beryl Jones yn gweithio yno.

Gweithdy Hugh Jones, Sarn ( Gyferbyn â Riverside, lle mae Coedlys heddiw)

Gweithdy saer oedd yma.  Roedd Hugh Jones yn adnabyddus am gadw stalwyni ac am gystadlu mewn sioeau.

Riverside

Arferai bragdy fod ar y safle.  Wrth drin yr adeilad, daeth perchnogion diweddarach o hyd i haidd ac olion eraill yn y muriau.

Tafarndai

Roedd tafarn yn lle mae festri Libanus heddiw.  Hefyd roedd  y Crown ac un yng Ngwalia.

Siop Cefn Glas

Isaac Jones oedd yn byw yn Cefn Glas, cyn iddo symud i Glan Dŵr wedyn.  Fe fyddai’n mynd o amgylch yr ardal yn rhedeg cynllun cynilo, i bobl gasglu arian i dalu biliau ysbyty.

Bu Hugh Williams yn cadw Cefn Glas ( Teulu Penllain)

Siop yn gwerthu bobdim oedd Cefn Glas. Byddai Owen John Owen ( Taid Mrs Maureen Jones) yn dysgu Côr Plant mewn ystafell yno, gyda Mrs Gillham yn chwarae piano iddynt.  Ddwywaith yr wythnos cynhaliwyd ‘syrjeri doctor’ yno.

Siop Stores ( Bryn Llwyd erbyn hyn)

Capten Evans oedd yn cadw siop yno, mewn cwt sinc.  Yna bu William Jones ( tad Mrs Megan Roberts gynt)  yn ei rhedeg, cyn iddo symud y busnes i’r Crown.  Ef sydd i’w weld gyda’r Fonesig Megan Lloyd George yn un o’r lluniau adeg dadorchuddio cofeb i’r rhai a laddwyd yn yr Ail Ryfel Byd.

Siop Crown

(gweler uchod)

Yn dilyn ei thad, bu Mrs Megan Roberts yn cadw’r siop, cyn iddi symud i’r Llythyrdy.  Bu Annwen Jones yn rhedeg y siop am gyfnod wedyn.

Siop Blackshaw ( ger gweithdy J. Parry and Hughes)

Byddai Emlyn Blackshaw yn pobi bara yn y siop.  Byddai plant y pentref yn galw yno ar eu ffordd adref o’r ysgol.

Siop Isfryn

Bu’r siop yma ar agor am wahanol gyfnodau tan yn ddiweddar.  

Garej Willie Hugh

Lle mae Stad Glanrafon rŵan, roedd dau gae yn arfer bod. Roedd un yn perthyn i’r Eglwys a’r llall i Dal y Bont.  Ar gae’r eglwys, gyferbyn â gweithdy J. Parry a Hughes roedd Willie Hugh yn cadw garej.  Roedd ganddo fws a thacsi.  Byddai pobl yn mynd ar y bws i Fangor i werthu eu cynnyrch ( wyau a menyn), ac eraill yn mynd yn y tacsi i Ysbyty Bangor i ymweld â’r cleifion.  Adeiladodd Willie Hugh fyngalo drws nesaf i’r garej o’r enw Trigfa ( sydd wedi ei dynnu i lawr erbyn hyn)

J. Parry and Hughes, Adeiladwyr.

Lleolir yr iard yn y pentref ar Mountain Road, a cheir nifer o gyfeiriadau at y cwmni mewn rhannau eraill o’r dogfennau yma.

Mynydd Mechell

Siop ‘Rogof – Mr  a Mrs Hugh Roberts yn cadw’r siop

Siop a Llythyrdy Penllyn  ( Audrey Mechell, gweddw y diweddar  Mr R. Williams, teulu Penllyn, yn byw mewn tŷ newydd o’r enw Glanllyn drws nesaf i’r hen siop erbyn hyn)

Efail y Gof yn y Wern – Owen a Hugh Edwards

Siop y Crydd yn Hafod Oleu

Siop ‘Open All Hours’ yng Nglasfryn

Glyn Bwch – Mr a Mrs Robert Jones yn gwerthu bara oddi ar fwrdd crwn ynghanol y llawr.  Arferai Beibl fod ar ganol y bwrdd bob amser.

Glan Gors – Mr Llew Jones gyda busnes gwerthu wyau a chwningod. Yn ddiweddarach bu’n gwerthu glo.

********

‘Y Cwt Du’

Roedd y Cwt Du yn gyrchfan pwysig iawn yn y pentref ar un adeg!  Yma y byddai pobl yn ymgynnull i chwarae dartiau, a sawl cwpl ifanc yn mynd yno i garu medda’ nhw.

Cwt sinc ar y ffordd allan o’r pentref i Garreglefn oedd y Cwt Du.

Byddai Mr Hugh Parry yn mynd  ar ei feic i Orsaf Rhosgoch i gasglu’r Post fyddai wedi ei anfon yno o Fangor.  Wedi cyrraedd yn ôl i’r Cwt, byddai’n dosbarthu’r llythyrau cyn mynd o amgylch y pentref yn eu danfon i’r tai.  Byddai’n mynd cyn belled â Phenygroes, a chasglu’r post ar ei ffordd yn ôl.  Yna byddai’n ymlwybro ar y beic i Rosgoch i dal y trên 5 o’r gloch.

Ymhen blynyddoedd daeth  y Fan  Goch â’r post o Amlwch i ddanfon y llythyrau a’r parseli i’r Llythyrdy.  Miss Mair Williams, Plas fyddai’n ei ddosbarthu a cherdded o gwmpas y pentref i’r trigolion ( Os fyddai hi’n lwcus, byddai’n cael benthyg beic weithiau!).

********

Roedd dau bwmp yn y pentref.  Un wrth Bont y Plas a’r llall yn Nhalybont.  Pwmp Talybont a ddefnyddiwyd ar gyfer dŵr yfed.  Ar gyfer golchi dillad ac ati y defnyddiwyd y dŵr o bwmp Pont y Plas, oherwydd y credai pobl fod gwithien ddŵr o’r fynwent yn rhedeg iddo.

Lôn Newydd  ( Lle mae Maes y Plas heddiw)

Byddai plant yn chwarae wrth y gamfa oedd yno, cyferbyn a thai ar Mountain Road. Byddai Margiad Williams ( Nain Mrs Glenys Humphreys) yn byw yn Nhy’n Ffynnon, a byddai’r plant yn mynd ati a gofyn ’Gawn ni weld y llwynog, plîs?’

Byddai hithau yn gadael iddynt gael gweld y llwynog wedi ei stwffio oedd ganddi yn y tŷ.

Map o ganol y pentref ar ddechrau’r ugeinfed ganrif (Archifdy Ynys Môn)

cliciwch ar y map i'w weld yn fwy

********

‘Church Rooms’

Byddai dawnsfeydd yn cael eu cynnal yno, wedi eu trefnu gan yr eglwys.  Mr Jenkins oedd y rheithor ar y pryd.  Roedd Mr Owen John Owen wedi sefydlu band ar gyfer cerddoriaeth i’r dawnsio.  

Yn yr adeilad roedd dau fwrdd snwcer ac un bwrdd biliards

Yn 1930  y Gwir Fonesig Violet Vivien, Cestyll oedd yn agor y ‘Basar’ er budd yr eglwys.  Tu allan i’r adeilad roedd twba yn llawn llwch lli, a’r plant yn talu ceiniog i fynd i’r llwch i chwilio am anrheg.  My Lady’s Toffees wedi eu lapio, chwiban neu hances boced fyddai’r gwobrau

********

Busnesau yn yr ardal heddiw

Mewn ardal wledig, bu amaethyddiaeth yn ddiwydiant pwysig iawn yma dros y canrifoedd.

Yn nyddiaduron William Bwcle a nifer o lyfrau ac ysgrifau eraill ceir cyfeiriad at grefftwyr o bob math fu’n gweithio yma.

Erbyn hyn, dyma’r ychydig fusnesau sy’n dal yn y pentref.

Y siop

Tafarn Cefn Glas

Siop trin gwallt

Cwmni Adeiladwyr J. Parry a Hughes

Maes carafanau Riverside

Maes carafanau a bythynnod gwyliau Coed

yn ôl i frig y dudalen

(cliciwch ar y mapiau i’w gweld yn fwy)

Y garej